ĐỊA CHIẾN ĐẤT HIẾM VÀ CẢI CÁCH CỦA TT TRUMP: PHẢN CHIẾU BÓNG DÁNG GORBACHEV TRONG TRẬT TỰ TOÀN CẦU MỚI

 Bài trả lời phỏng vấn rất hay của GS Wang Wen, chuyên gia hàng đầu về các vấn đề kinh tế, tài chính của Trung Quốc và có lẽ cũng là người đầu tiên so sánh các cải cách của TT Trump hiện nay với cải cách của Gorbachev ở Liên xô cách đây 40 năm.

______

[ĐỊA CHIẾN ĐẤT HIẾM VÀ CẢI CÁCH CỦA TT TRUMP: PHẢN CHIẾU BÓNG DÁNG GORBACHEV TRONG TRẬT TỰ TOÀN CẦU MỚI]

Wang Wen, GS kinh tế và tài chính quốc tế hàng đầu của Trung Quốc, trong cuộc phỏng vấn kéo dài hơn nửa giờ đồng hồ với người dẫn chương trình nổi tiếng Mario Nawfal trên kênh "69 Minutes" (nền tảng X, phát ngày 14/10/2025), đã đưa ra một góc nhìn sắc bén và hiếm có về “cuộc chiến đất hiếm” giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc. Cuộc trao đổi xoay quanh chủ đề: Liệu các chính sách thuế quan có phần cực đoan của TT Trump có thể khiến thế giới bước vào kỷ nguyên địa kinh tế mới – tương tự những cải cách đầy mâu thuẫn của Gorbachev tại Liên Xô cuối thập niên 1980 hay không.

Theo Wang, đất hiếm không chỉ là nguồn tài nguyên kỹ thuật, mà là biểu tượng cho quyền lực công nghiệp, công nghệ và chính trị trong thời đại hậu toàn cầu hóa. Khi Hoa Kỳ áp thuế 100% với hàng hóa Trung Quốc, còn Bắc Kinh đáp trả bằng “cánh tay dài” kiểm soát xuất khẩu, hai nền kinh tế lớn nhất hành tinh đang tái định nghĩa khái niệm “sức mạnh quốc gia”. Câu chuyện, theo Wang, không chỉ là kinh tế – đó là phép thử về mô hình lãnh đạo, tư duy quản trị và tầm nhìn cải cách của cả hai siêu cường.

LỢI THẾ CẤU TRÚC VÀ “VŨ KHÍ ĐẤT HIẾM” CỦA TRUNG QUỐC

Wang khẳng định Trung Quốc hiện nắm trong tay 70% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu, 90% công suất chế biến, và 93% sản lượng sản xuất nam châm vĩnh cửu – nền tảng của mọi công nghệ cao, từ xe điện đến vũ khí siêu thanh. Wang mô tả đây là “vũ khí mềm” mà Bắc Kinh không cần sử dụng quân sự cũng có thể làm rung chuyển cấu trúc quyền lực kinh tế thế giới.

Theo Wang, phương Tây đã “trao quyền kiểm soát” cho Trung Quốc trong suốt ba thập niên qua vì một tính toán sai lầm: tin rằng thị trường tự do và toàn cầu hóa sẽ duy trì cân bằng cung – cầu. Trong khi đó, các nước phát triển lại bỏ bê khâu tinh luyện – công đoạn vừa bẩn vừa tốn kém – tạo cơ hội để Trung Quốc xây dựng chuỗi giá trị khép kín. Hệ quả là toàn bộ nền công nghiệp phương Tây giờ phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc.

Wang nhận định, lợi thế này không chỉ là kinh tế mà còn mang ý nghĩa chiến lược sâu xa. “Nếu thế kỷ XX, dầu mỏ là sức mạnh của Hoa Kỳ và Trung Đông, thì thế kỷ XXI, đất hiếm là năng lượng chiến lược của Trung Quốc.” Tuy nhiên, Wang cũng cảnh báo: việc lạm dụng vị thế độc quyền có thể khiến Bắc Kinh rơi vào “cái bẫy Liên Xô” – nơi sức mạnh tập trung quá mức dẫn đến tự cô lập và suy yếu dài hạn.

KHỞI ĐẦU CỦA CUỘC CHIẾN THUẾ QUAN

Wang cho biết xung đột thương mại bắt đầu từ tháng 2 năm 2025, khi TT Trump ban hành gói “Sentinel Tariffs” áp thuế lên các mặt hàng Trung Quốc, lấy lý do bảo vệ công nghiệp quốc phòng. Đến tháng 4, mức thuế được mở rộng lên 100% với hơn 1.200 mặt hàng, bao gồm chip, pin, và vật liệu chiến lược. Với Wang, đây là “bước ngoặt chính trị” chứ không đơn thuần là kinh tế.

Theo lời Wang, trong suốt bốn tháng đầu năm, các cuộc đàm phán cấp cao diễn ra tại Anh, Thụy Điển, Tây Ban Nha và Mỹ cho thấy hai bên đã tiến gần đến một thỏa thuận. Nhưng vào giữa tháng 9, Washington bất ngờ mở chiến dịch kiểm soát mới, bổ sung 34 công ty Trung Quốc vào danh sách trừng phạt, hạn chế bay, và áp phí dịch vụ đặc biệt lên tàu thương mại Trung Quốc. Đáp lại, Bắc Kinh phản đòn bằng biện pháp hạn chế xuất khẩu đất hiếm từ ngày 9/10/2025.

Wang cho rằng “chuỗi phản ứng này đã vượt khỏi phạm vi thương mại”. Theo Wang, Trung Quốc không chủ động khơi mào, nhưng phản ứng cứng rắn là “cách duy nhất để bảo vệ lợi ích quốc gia”. Wang ví mối quan hệ Mỹ - Trung lúc này giống như “hai đoàn tàu trên cùng đường ray, chạy với tốc độ ngày càng nhanh mà không có tín hiệu dừng”.

CHIẾN LƯỢC “CÁNH TAY DÀI” VÀ CUỘC TÁI CẤU TRÚC CUNG ỨNG

Khi được hỏi về bản chất của “các biện pháp cánh tay dài”, Wang giải thích: “Đó là khi Trung Quốc không chỉ kiểm soát nguyên liệu xuất khẩu, mà còn kiểm soát cả các sản phẩm có chứa đất hiếm do nước ngoài sản xuất.” Nghĩa là bất cứ công ty nào – dù ở Mỹ, Thụy Điển hay Nhật Bản – nếu sử dụng vật liệu có nguồn từ Trung Quốc đều phải xin giấy phép tái xuất.

Wang cho rằng bước đi này mang tính phòng vệ hợp pháp. Trung Quốc chỉ áp dụng sau khi Hoa Kỳ liên tiếp mở rộng phạm vi cấm vận, trừng phạt và thuế quan. Tuy nhiên, tác động của “đòn phản ứng mềm” lại vô cùng mạnh. Toàn bộ chuỗi công nghiệp công nghệ cao – từ Apple, Tesla đến các tập đoàn quốc phòng châu Âu – bị chặn đứng vì thiếu nguồn cung. Giá đất hiếm tăng 47% chỉ trong ba tuần.

Wang lý giải rằng Trung Quốc muốn gửi tín hiệu: “Nếu Washington coi công nghệ là vũ khí, Bắc Kinh sẽ biến nguyên liệu thành lá chắn.” Nhưng Wang cũng thừa nhận chiến lược này chỉ hiệu quả ngắn hạn. “Nếu Trung Quốc siết quá chặt, các nước sẽ tìm nguồn thay thế. Mọi đế chế độc quyền đều tự sụp khi đi quá xa,” Wang nói, nhắc lại bài học từ OPEC trong thập niên 1970.

CẢI CÁCH CỦA TRUMP – BÓNG DÁNG CỦA GORBACHEV

Wang nhận định TT Trump đang theo đuổi một “cải cách kinh tế kiểu Gorbachev”: mạnh tay thay đổi cơ cấu nhưng lại thiếu cơ chế kiểm soát hậu quả. Như Gorbachev từng áp dụng perestroika và glasnost nhằm tái cấu trúc Liên Xô, TT Trump cũng đang tái cấu trúc Hoa Kỳ qua hệ thống thuế, kiểm soát thương mại và sản xuất nội địa.

Theo Wang, hai nhà lãnh đạo đều khởi xướng cải cách trong thời kỳ khủng hoảng – một bên là kinh tế trì trệ, một bên là suy giảm công nghiệp. Cả hai cùng tin rằng biện pháp sốc có thể khôi phục sức mạnh quốc gia. Nhưng lịch sử cho thấy, cải cách thiếu cân bằng giữa chính trị và kinh tế dễ tạo ra hiệu ứng ngược. “Gorbachev đã mở cửa kinh tế mà chưa có nền dân chủ vững; Trump mở chiến tranh thương mại khi hệ thống tài chính Mỹ còn mong manh,” Wang nói.

Wang cảnh báo rằng “một nước Mỹ quá tự tin vào quyền lực cưỡng chế có thể tái hiện kết cục của Liên Xô: tự cô lập và chia rẽ nội bộ.” Theo Wang, việc Trump cắt giảm hợp tác quốc tế, rút khỏi các chuỗi liên kết và dùng thuế quan như công cụ thống trị, đang khiến Hoa Kỳ mất dần vị thế trong hệ thống mà chính mình tạo ra. “Khi cải cách trở thành phản ứng, chứ không còn là chiến lược, nó sẽ tự triệt tiêu chính nền tảng của quyền lực,” Wang kết luận.

TÁC ĐỘNG TOÀN CẦU VÀ SỰ TRỖI DẬY CỦA TRẬT TỰ ĐA CỰC

Theo Wang, tranh chấp đất hiếm là bức tranh thu nhỏ của quá trình chuyển dịch sang trật tự đa cực. Trong đó, Hoa Kỳ đang rời khỏi vai trò “người kiến tạo toàn cầu” để trở thành “người chơi cứng rắn trong bàn cờ quyền lực”. Còn Trung Quốc đang từ vị thế “người theo sau” chuyển thành “người điều phối”, nhưng cũng đối mặt với trách nhiệm lớn hơn.

Wang nhấn mạnh, việc Hoa Kỳ tập trung sản xuất trong nước và tái công nghiệp hóa là điều đúng hướng, nhưng cách tiếp cận của TT Trump quá đột ngột. “Không có cải cách nào thành công khi được tiến hành bằng mệnh lệnh,” Wang nói, so sánh với thời Gorbachev, khi cải cách hành chính nhanh hơn năng lực hấp thụ của xã hội, khiến Liên Xô sụp đổ không phải vì yếu, mà vì vỡ cấu trúc.

Wang cho rằng thế giới đang chứng kiến một giai đoạn tương tự — khi trật tự kinh tế cũ sụp mà trật tự mới chưa định hình. Các quốc gia vừa hợp tác vừa cạnh tranh, vừa phụ thuộc vừa phòng thủ. “Đó là tiến trình đau đớn nhưng tất yếu,” Wang nhận định, “bởi quyền lực đang được phân bổ lại, không phải giữa các hệ tư tưởng, mà giữa các năng lực công nghệ và chuỗi giá trị.”

CHÂU Á, CHÂU ÂU VÀ TƯƠNG LAI CỦA CẠNH TRANH CHIẾN LƯỢC

Wang cho rằng tác động của cuộc chiến đất hiếm không chỉ dừng lại ở Washington và Bắc Kinh, mà lan ra toàn cầu. Ấn Độ, Việt Nam, Úc, và các nước châu Phi đang nổi lên như điểm thay thế trong chuỗi cung ứng mới. Các tập đoàn Âu – Mỹ đầu tư mạnh vào công nghệ tái chế và vật liệu thay thế, mở ra “thị trường hậu đất hiếm”.

Theo Wang, châu Âu đang tìm cách cân bằng giữa hai siêu cường: “EU không muốn bị kéo vào cuộc chiến thuế quan, nhưng cũng không thể tách khỏi chuỗi công nghiệp Trung Quốc.” Trong khi đó, các nước Đông Nam Á được xem là “vùng đệm chiến lược”, nơi cả Hoa Kỳ và Trung Quốc đều tìm cách mở rộng ảnh hưởng.

Wang đánh giá cao vai trò của các quốc gia tầm trung như Việt Nam, Indonesia hay Malaysia – những nước có nguồn tài nguyên đất hiếm đáng kể và chính sách đối ngoại cân bằng. Ông cho rằng “nếu các nước này giữ được vị thế độc lập, họ sẽ trở thành trung tâm mới của trật tự đa cực.” Trong tầm nhìn của Wang, cạnh tranh Hoa Kỳ – Trung Quốc không chỉ định hình thế kỷ XXI, mà còn mở ra kỷ nguyên “chuyển dịch lãnh đạo toàn cầu” – nơi châu Á có thể trở thành trung tâm năng lượng và công nghệ mới của thế giới.

TỪ CẠNH TRANH ĐẾN CẢI CÁCH TOÀN CẦU

Wang kết luận rằng mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đang bước vào giai đoạn chuyển hóa sâu sắc – không chỉ là đối đầu, mà là quá trình “cải cách kép” của hai nền văn minh lớn nhất hành tinh. Một bên, Hoa Kỳ cải cách trong nội bộ, tìm cách khôi phục năng lực sản xuất đã mất; bên kia, Trung Quốc cải cách để bảo vệ thành quả phát triển và tìm vị trí hợp pháp trong trật tự mới.

Wang cho rằng điểm gặp nhau giữa hai tiến trình này chính là “nhu cầu tự cường”. Nếu Gorbachev thất bại vì cải cách trong cô lập, thì bài học dành cho TT Trump và CT Tập là: cải cách không thể thành công khi thiếu đối thoại và hợp tác. “Mỗi siêu cường đều cần một đối trọng, không phải để tiêu diệt, mà để soi chiếu và tự điều chỉnh,” Wang nói.

Theo Wang, thế giới hậu 2025 sẽ là thời đại “đa tâm, đa tốc, đa bản sắc”, nơi sự đối đầu không còn phân định giữa Đông và Tây, mà giữa cũ và mới, giữa cải cách và trì trệ. Wang tin rằng dù xung đột có leo thang, cả Hoa Kỳ và Trung Quốc đều sẽ phải học cách quản trị quyền lực bằng tri thức thay vì cưỡng chế – vì đó là con đường duy nhất để tránh “hiệu ứng Liên Xô” tái diễn trong thế kỷ XXI.

KẾT LUẬN

Qua cuộc phỏng vấn, Wang Wen đã phác họa một bức tranh toàn diện về bản chất của cuộc cạnh tranh Hoa Kỳ – Trung Quốc trong kỷ nguyên địa kinh tế mới. Theo Wang, đất hiếm không chỉ là vật liệu chiến lược, mà còn là phép thử của năng lực tự cường và tư duy quản trị quyền lực toàn cầu. Trong mắt Wang, Trung Quốc không tìm cách thay thế Hoa Kỳ, mà muốn tái lập một thế cân bằng quyền lực công bằng hơn, nơi luật chơi quốc tế không còn do một bên đơn phương định đoạt.

Wang cho rằng TT Trump đã khơi mào một giai đoạn “tái phân bố ảnh hưởng toàn cầu”, khi Hoa Kỳ từ vị thế thống trị phải học cách cạnh tranh sòng phẳng. Còn Trung Quốc, với sức mạnh công nghệ và công nghiệp đang gia tăng, buộc phải hành xử có trách nhiệm để tránh biến ưu thế thành gánh nặng chiến lược. Sự phụ thuộc lẫn nhau về chuỗi cung ứng, năng lượng và công nghệ khiến đối đầu kéo dài sẽ chỉ làm cả hai bên tổn thất, và thế giới sẽ không có kẻ thắng tuyệt đối.

Từ góc nhìn của Wang Wen, cuộc chiến đất hiếm là minh chứng cho sự trưởng thành của trật tự đa cực — nơi quyền lực không còn tập trung, mà phân tán theo năng lực và trách nhiệm. Tương lai phụ thuộc vào việc các cường quốc có đủ bản lĩnh chuyển từ đối đầu sang điều phối, từ áp đặt sang hợp tác, và từ cạnh tranh zero-sum sang cạnh tranh sáng tạo vì lợi ích chung của nhân loại./.